Większość państwowej ziemi rolnej trafia do dzierżawy
Od 2016 roku większość ziemi należącej do skarbu państwa nie jest wystawiana na sprzedaż, lecz dzierżawiona. To efekt wprowadzonych wówczas zmian w prawie. Z tego powodu sprzedaż nieruchomości rolnych spadła w pomiędzy 2018 a 2023 rokiem z poziomu 100 do 5 tys. ha rocznie. Spadło także tempo wzrostu średniej ceny 1 ha gruntów ornych: w 2014 r. wynosiło 27 proc., a na przełomie dekad (2019–2021) osiągnęło poziom 16 proc.
Ile ziemi jest w dzierżawie z zasobów WRSP?
Do zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa należą nieruchomości rolne Skarbu Państwa i wchodzące w ich skład niewydzielone geodezyjnie lasy, mienie trwałe pozostałe po likwidacji PGR-ów oraz ich zjednoczeń i zrzeszeń, a także nieruchomości rolne przejmowane na rzecz Skarbu Państwa na podstawie przepisów szczególnych i nabywanych na własność Skarbu Państwa przez państwowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, a także nabywane zadłużenia podmiotów prowadzących gospodarstwa rolne. Trwale rozdysponowano 3 400,2 tys. ha spośród tych zasobów. Pod koniec 2022 roku w zasobie pozostawało 1 346,9 tys. ha nieruchomości rolnych, z czego 80 proc. oddano w dzierżawę, przyjmującą różne formy.
KOWR dzierżawi grunty rolnikom niezgodnie z prawem?
Nad prawidłowym przebiegiem procesów gospodarowania ziemią, należącą do WRSP, czuwa Najwyższa Izba Kontroli. Niestety, wciąż wykrywane są działania niezgodne z prawem. Jak poinformowała NIK, Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, który zarządza dzierżawami, dokonał postępu w zakresie dostosowywania regulacji prawnych, jak i stosowania zasad dzierżawy i sprzedaży gruntów, ale do ideału jeszcze trochę brakuje. Kontrole wykazały, że 17 proc. poddzierżawionych nieruchomości oddano w poddzierżawę z naruszeniem przepisów wewnętrznych KOWR, co wynika z wzajemnego niedostosowania tych przepisów i ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa.
Jakie błędy przy dzierżawieniu ziemi popełniał KOWR?
Jak informuje NIK, najwięcej błędów popełniono w przypadku umów dzierżawy: było ich ok. 3,5 tys. Z kolei 71 uchybień wykryto w zakresie umów sprzedaży. Obszar, w przypadku którego KOWR dopuścił się nieprawidłowości, obejmuje 811 ha poddzierżawionych nieruchomości.
Nieprawidłowości KOWR, które wykryła NIK, polegały na naruszeniu procesów wewnętrznych Ośodka, w tym:
- wyrażeniu zgody na poddzierżawę na podstawie wniosku niezawierającego uzasadnienia lub z pominięciem dogłębnej analizy sytuacji dzierżawcy,
- wyrażeniu przez Dyrektora Oddziału Terenowego KOWR w Bydgoszczy zgody na zawarcie dwóch umów poddzierżawy na okres dłuższy niż rok, choć w tych wypadkach wymagana była zgoda Dyrektora Generalnego KOWR,
- nierozwiązania umowy dzierżawy przez Dyrektora Ośrodka Terenowego (OT) KOWR w Koszalinie, choć dzierżawca oddał część nieruchomości w poddzierżawę bez zgody KOWR i dopuścił do znacznego opóźnienia zapłaty czynszu.
Inne błędy, które popełniał KOWR, dotyczyły:
- nieuprawnionej, przekraczającej dopuszczalny termin prolongaty wydania nieruchomości przez dzierżawcę,
- rozłożenia na raty spłaty należności za sprzedaną nieruchomość pomimo spóźnionego złożenia wniosku o tę prolongatę,
- braku protokołów z postępowań przetargowych w sytuacji niewybrania nabywcy,
- opieszałego prowadzenia windykacji za bezumowne użytkowanie nieruchomości.
Jaka jest skuteczność KOWR w dysponowaniu państwową ziemią?
NIK podczas kontroli zauważyła także, że KOWR nie może pochwalić się dużą skutecznością w sprzedaży ziemi. Nie cała wina leży jednak po stronie Ośrodka, istotne były także takie okoliczności jak brak zainteresowania rolników nieruchomościami rolnymi o małej powierzchni i niskiej wartości użytkowej, niskie czynsze dzierżawy w relacji do ceny nabycia nieruchomości rolnych, wstrzymanie sprzedaży wobec zmian planistycznych podejmowanych przez gminy oraz pandemia COVID-19.
Z sukcesem KOWR realizuje za to procesy poddzierżawy. Spośród 192 złożonych wniosków, 129 zostało rozpatrzonych pozytywnie. Najczęściej do poddzierżawy dochodziło z powodu stanu zdrowia dzierżawcy, czasowo uniemożliwiającego mu prowadzenie działalności rolniczej na całości lub części przedmiotu dzierżawy.
NIK: Poddzierżawa to nie sposób na obejście przepisów
Najwyższa Izba Kontroli zwraca uwagę na to, że podstawową formą gospodarowania nieruchomościami rolnymi Zasobu WRSP jest dzierżawa, poddzierżawa nie powinna więc służyć jako sposób na pominięcie istotnych dla dzierżawy zasad rozdysponowania tych nieruchomości. Do takich sytuacji mogło jednak dochodzić, gdyż warunki regulujące poddzierżawę były w KOWR określane bardzo ogólnikowo, np. bez obowiązku weryfikowania poddzierżawców jako potencjalnych stron umów pod kątem zasadności uprzywilejowania niektórych osób w dostępie do ziemi rolnej czy bez wymogu starannej weryfikacji składanych wniosków.
Mniej gruntów z WRSP użytkowanych bez umowy
Jak informuje NIK, w kontrolowanym okresie powierzchnia gruntów Zasobu WRSP pozostająca w bezumownym użytkowaniu zmniejszyła się o 17,8 tys. ha, tj. o 68,7 proc. Izba sugeruje, że wynika to z zaostrzenia przepisów przez KOWR, w tym:
- podwyższenia stawki wynagrodzenia z 5-krotności na 30-krotność wywoławczej wysokości czynszu,
- dożywotniego niedopuszczenia do uczestnictwa w przetargach osób, które władają lub władały nieruchomościami Zasobu WRSP bez tytułu prawnego i mimo wezwania KOWR nieruchomości tych nie opuściły,
- braku możliwości korzystania przez bezumownych użytkowników z płatności bezpośrednich do gruntów rolnych, jeżeli nie posiadają do nich tytułu prawnego.
Jakie są wnioski z kontroli NIK?
Główne zalecenia, sformułowane przez NIK w procesie kontroli dysponowania zasobem WRSP przez KOWR, dotyczyły:
- zwiększenia skuteczności działań w zakresie ponownego rozdysponowywania gruntów Zasobu WRSP,
- prowadzenia przez OT kontroli realizacji umów dzierżawy,
- zwiększenia nadzoru nad nieruchomościami, do których wydano zalecenia pokontrolne,
- zwiększenia skuteczności działań windykacyjnych.
Co więcej, NIK zasugerował także działania, które powinno podjąć Ministerstwo Rolnictwa. Chodzi przede wszystkim o uregulowanie w ustawie o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa zasad poddzierżawy nieruchomości rolnych Zasobu WRSP z uwzględnieniem zasad dzierżawy określonych w tej ustawie – ze względu na społeczne znaczenie rozdysponowywania tych nieruchomości, w tym na ochronę i rozwój gospodarstw rodzinnych.
Z kolei zalecenia, skierowane bezpośrednio do dyrektora generalnego KOWR, dotyczą:
- podejmowania dalszych działań w celu wzmocnienia nadzoru w zakresie realizowanych zadań dotyczących dzierżawy, w tym uszczegółowienia regulacji zasad poddzierżawy określonej w uregulowaniach wewnętrznych KOWR w sposób gwarantujący przejrzystość postępowania i nienaruszający zasad rozdysponowania nieruchomościami Zasobu unormowanymi w ustawie gnrsp. Wzmocnienie nadzoru konieczne jest również w zakresie sprzedaży nieruchomości rolnych ze szczególnym uwzględnieniem usprawnienia procedur przetargowych i procedur dotyczących egzekwowania należności z tytułu wynagrodzenia za użytkowanie nieruchomości Zasobu WRSP bez tytułu prawnego;
- podjęcia działań mających na celu przygotowanie postępowań w celu sprawnego i skutecznego rozdysponowania nieruchomości rolnych przejmowanych w latach 2023–2026 do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa – co przyczyni się do wzmocnienia i powiększenia gospodarstw rodzinnych;
- zwoływania Rady Społecznej ds. gospodarowania gruntami rolnymi Zasobu WRSP, stanowiącej komisję opiniodawczo-doradczą o charakterze stałym, nie rzadziej niż dwa razy do roku w celu realizacji zadań dotyczących gospodarowania nieruchomościami rolnymi Zasobu WRSP oraz kształtowania ustroju rolnego.
dane: NIK
oprac. Zuzanna Ćwiklińska
fot. envato elements